Katedra Socjologii Prawa

Podmiot finansujący: Narodowe Centrum Nauki

Kierownik projektu: dr hab. Mateusz Stępień, prof. UJ

Dyskusja na temat roli empatii w kontekście prawnym przyciąga coraz większą uwagę zarówno z punktu widzenia zagadnienia jaką ona pełni rolę, ale również jaką ma ona pełnić. Szczególne miejsce w dyskusjach o prawie i empatii zajmuje rola jaką odgrywa empatia w procesie podejmowania decyzji przez sędziów. Z tematem tym wiąże się wiele zagadnień istotnych dla nauk prawnych. Obejmują one m.in. opisową i normatywną wizję podejmowania decyzji przez sędziów, sposoby rozumienia bezstronności sędziów, poglądy na temat pożądanych cech sędziego, a także szersze funkcje wymiaru sprawiedliwości. Nie ulega wątpliwości iż poglądy na temat miejsca empatii w podejmowaniu decyzji przez sędziów są często zaledwie odbiciem ogólnych preferencji autora co do filozofii prawa, interpretacji prawa, a nawet stosunku do kwestii politycznych i ideologicznych. Niektórzy autorzy wyraźnie dostrzegają ważną rolę empatii w podejmowaniu decyzji przez sąd. Inni natomiast zdecydowanie sprzeciwiają się takiemu podejściu, wskazując na negatywny wpływ empatii na proces podejmowania decyzji przez sędziów (np. Potencjalne uprzedzenia wynikające z empatii, które podważają obiektywność i  bezstronność). Co ważne, w większości przypadków obie strony często inaczej rozumieją empatię sądową. Obrońcy sądowej empatii odróżniają to pojęcie od sympatii i współczucia, podczas gdy krytycy silnie te pojęcia wiążą z sobą.

Dotychczas studia nad prawem i empatią nie były odrębnym ani popularnym obszarem badań i refleksji. W ramach filozoficznych rozważań o prawie odwoływano się do empatii, ale często tylko na marginesie dyskusji dotyczących sądów czy orzecznictwa sądowego. Wśród badań empirycznych przeprowadzonych do tej pory zdecydowana większość dotyczyła innych podmiotów niż sędziowie (głównie ławników). Co bardzo istotne, w opracowaniach teoretyczno-empirycznych poświęconych empatii sędziowskiej bardzo rzadko korzystano z perspektywy sędziów. Opinie sędziów w tej sprawie nie zostały wypróbowane.
 
Pierwsza grupa pytań badawczych dotyczy problemów pojęciowych i definicyjnych związanych z empatią i jej rolą w orzecznictwie sądowym. Przedmiotem refleksji będzie czym jest empatia i jakie są jej typy (RQ1A)?
 
Zespół badawczy podejmie również próbę odpowiedzi na pytanie jaką rolę odgrywa empatia w  praktykach zawodowych, które są do pewnego stopnia podobne do judgecraftu (RQ1B)? oraz jak relacje między empatią a prawem zostały uwzględnione w dotychczasowej literaturze, w szczególności jak rozumiano empatię w literaturze prawniczej, a także jaką rolę odegrała w orzecznictwie sądowym (RQ1C)?
 
Druga, centralna część projektu dotyczy badań empirycznych dotyczących polskich sędziów sądów powszechnych.
 
Opisowe pytanie badawcze jakie zostało postawione to: jak polscy sędziowie postrzegają faktyczną rolę empatii w orzekaniu (tj. W odniesieniu do zarządzania salą sądową, podejmowania ostatecznej decyzji, pisania opinii sądowej)? (RQ2A). Obejmuje  ono kwestie:
(1) tego, jak sędziowie rozumieją empatię w kontekście sądowym;
(2) jakie są zalety i wady faktycznej empatii sądowej z perspektywy polskich sędziów;
(3) jaką rolę odgrywa empatia w orzekaniu według polskich sędziów;
(4) czy - jeśli tak, to w jakich sytuacjach - polscy sędziowie twierdzą, że niektóre doktryny prawne lub normy / zasady prawne wyraźnie wymagają zastosowania empatii sędziowskiej?

Normatywne pytanie badawcze postawione w ramach projektu brzmi: jaką rolę, zdaniem polskich sędziów, powinna odgrywać empatia na różnych, następujących po sobie etapach podejmowania decyzji sądowych (RQ2B)? Dotyczy ono kwestii:
(1) jakie miejsce zajmuje empatia wśród pożądanych cech sędziów, a nawet cnót sędziowskich, w opinii polskich sędziów;
(2) jaka ich zdaniem powinna być rola empatycznego słuchania w sądzie;
(3) jakie uwarunkowania edukacyjne, instytucjonalne i organizacyjne należałoby zmienić zdaniem polskich sędziów w celu ostatecznego ponownego dostosowania roli empatii w sądzie. Projekt opiera się na założeniu, że opinie sędziów na te kwestie są różne.
 
Proces podejmowania decyzji przez sąd jest sekwencyjny i wydłużony w czasie. Jednym z jej najważniejszych elementów jest przygotowanie opinii sądowej. Na tym tle kolejnym pytaniem badawczym jest: czy, w jakim stopniu, w jakim celu i jak sędziowie w swoich opiniach odnoszą się do różnych typów empatii (RQ3)? Istotne jest w tym kontekście wyróżnienie:
1) opinii sądowej typu „empatycznego” (gdzie próba określenia jej cech jest szczególnym celem badawczym);
2) próby rekonstrukcji możliwej roli empatii sędziowskiej w procesie podejmowania decyzji, za pomocą informacji zawartych w takich opiniach;
3) odwzorowanie znaczeń i funkcji odwołań sędziów do empatii w ich opiniach (w tym np. empatia do innych, empatia jako czynnik wpływające na kwalifikacje i decyzje prawne oraz stosowanie tzw. argumentu empatii).
 
Mając na uwadze specyfikę opinii sądowych (pełnione przez nie funkcje, instytucjonalne uwarunkowania ich powstawania, złożoną kategorię odbiorców) i związane z nimi ograniczenia, odwołanie się do nich pozwoli na bardziej kompleksowe podejście do roli, jaką odgrywa empatia w praca sędziego.
 
Pytania te pomogą w rekonstrukcji postaw polskich sędziów wobec faktycznej roli, jaką odgrywa empatia sędziowska w polskim sądownictwie. Projekt opiera się na założeniu, że na rzeczywistą wielkość empatii i empatycznego słuchania wpływa wiele czynników, takich jak etap procesu decyzyjnego (np. często uzasadnienia ustne obejmują znacznie więcej empatii), rodzaj postępowania sądowego (np. sprawy z zakresu prawa rodzinnego), czy miejsce sądu w hierarchii sędziowskiej.